Xардалт...
Хааяа анд нөхөд нь гэр бүлээрээ зочлон ирж, наргиж, тоглож наадан, өдрийг хамтдаа өнгөрүүлэх. Энэ үед ердийн өдрүүдээс арай л хөгжүүн болсон хань нь нэг л сонин байдал гаргаад байх шиг санагдаад эхэлнэ. Найзынхаа эхнэр рүү талимааран хараад ч байх шиг. Гар нь хаа нэгтээ илж таалаад ч байх шиг арай л илүү анхаарал халамж тавиад ч байх шиг...
Энэ бодолдоо өөрийн эрхгүй нүд нь бүрэлзэж, амьсгаа нь давхцаж, орчин тойрноо бодитой мэдрэх чадвараа алдах мэт. Байн байн нөхөр рүүгээ хялалзаж үг яриа нь нэг л хэг ёг хийж бухимдал нь мэдрэгдээд ирмэгц ирсэн зочид эвгүй байдалд орж бушуухан явахын түүс болно.
Эелдгээр талархан салах ёс гүйцэтгэх найз нөхдөө албаар инээмсэглэх аядан амьсгаагаа ч дарж ядан үдэж гаргамагц тэвчээрийн чагтага тас үсэрч,"эрүү шүүлт" эхэлнэ дээ. Хааяа нэгийгээ ажлаасаа оройтож ирэх хугацаанд дотроо битүүхэн түгшиж "хаа юу хийж яваа бол" хэмээн бодохуйяа олон ангит кино шиг л элдэв бодол, таамаглал тархи толгойг нь дүүргэж, сэтгэлийн шаналал эхлэх. Гэртээ орж ирсэн үед нь хүзүүдэн үнсэж хамтдаа хооллох хэдий ч нөгөө л бодол таамаглал толгойноос нь гарч өгөхгүй. Харин дараа нь хувцасыг нь янзлах нэрээр яг л мөрдөгч Деррик шиг нямбай нь аргагүй эд мөрийн баримтууд хайна. Хувцасны хаа нэгтээ наалдсан байж болох үс, будаг, үнэртэнг криминалистикийн шинжээч шиг л "мөрдөнө". Мэдээж дараа нь түрийвч, гар утсыг нь шалгахаа мартахгүй. Энэ удаад эд мөрийн ноцтой баримт олоогүйдээ бяцхан тайвшравч нөгөө л олон ангит киноны кадрууд сэтгэлээс гарч өгөхгүй зовоох аж.
Хааяа хамтдаа олон арга хэмжээнд оролцож үзвэр үзэх боловч энэ бүхнээс баяр баясгалан, таашаал авахаас илүүтэй ханьд нь бусад хүмүүс хэрхэн хандаж тэрбээр бусдад яаж хариулж байгааг л сэмхэн тандах. Гаднаа баяр баясгалантай дүр үзүүлэх хэдий ч сэтгэлд нь мөнөөх "хар" шуурга дэгдэж, толгой нь манарна. Хань руу нь эелдэгээр хандсан хүн бүрийн хэн болох гэр бүлтэй эсэх, хаана ямар ажил хийдэг эсэхийг шалгааж, мэдээллийг тархины "хард дискэнд" архивлах аж. Тэрчлэн энэ хүмүүс ханьд нь яагаад илүү анхаарал тавиад байна гэдэг хар бодол толгойг нь шаналгах. Харин өөрт нь давхар хүндэтгэлтэй харьцаж байгааг ч анзаарах сөхөө үгүй.
Иймэрхүү маягаар эхэлсэн хардалтыг цаг тухай бүрд нь зогсоож чадахгүй бол цаг хугацаа өнгөрөх тусам улам даамжирч өвчний шинжиндээ орж, хань ижлээ цөхрөөж бусдын өмнө ямагт эвгүй байдалд оруулах нь бий. Ийм хардалтын тухай Данийн алдарт шог зураач Херлуф Бидструп их донжтой хошиноор дүрсэлсэн байдаг. Нөхрийнх нь хувцсанд дээр наалдсан ширхэг утас хэрхэн бүсгүй хүн болон хувирч аргаа барсан нөхөр нь хувцсаа шүүрч аван гарч байгаа үйлдлийг үнэхээр уран хошиноор дүрсэлсэн билээ.
-Чи минь ганцхан надад л хайртай, тийм ээ
-Чи минь өөр хэнийг ч тоохгүй, тийм ээ
-Чи минь намайгаа хуурч, гомдоохгүй, тийм ээ...
Өдөр тутам тэвдүүхэн ийн асууж шалгаан "тийм" гэдэг хариултыг сонсох гэсэн бачимхан хүсэл өөрийг нь улам ч дорой өөртөө итгэлгүй байдалд оруулж байгааг анзаардаггүй.
Өөрийнх нь ийм тэвдүү арчаагүй дорой байдал нь хайртай хүнд тань тээртэй, хэцүү санагдаж аажимдаа цөхөрч алсдаа сэтгэл хөрж болохыг ч төсөөлөхгүй.
Хань ижил нь хайртай шүүгээ шиг нь биш болохоор яг л шүүгээ шигээ гэртээ, дэргэдээ байлгаж байнга илж, арчиж зүлгэж, цэвэрлэж, гоёж байх хүсэл нь хардалтыг улам гааруулах үндэс нь болдог аж. Ухаангүй тэнэг хардалтын улмаас хайртай шүүгээтэйгээ үлдэхдээ л хүнийг өмчилж өөрийн хүслээрээ байлгаж болдоггүйг ухаарч эхэлнэ. Гэвч бүх юм нэгэнт өнгөрсөн байх нь олонтой.
Хардалт хайрын шинж үү
"Хайртай бол хартай" гэдэг уламжлалт хэллэгээр хайртай л бол хардах учиртай гэж олон хүмүүс боддог. Үүнийгээ хэрэлдэж, зодолдож эцэст нь эвлэрч, тэврэлдэж илэрхийлдэг гэр бүлүүд цөөнгүй бий. Тэдний амьдралд "Цусаа гартал зодолдож, тосоо гартал тэврэлдэнэ" гэдэг хэллэг мөрдлөг болж байдаг гэхэд хилсдэхгүй.
Зарим хүмүүс хардуулах шалтгаа өөрөө гаргадаг. Гэр бүл болоод эхэн үедээ жигтэйхэн хайртай халамжтай байснаа хэсэг хугацааны дараа уйдаж өөр нэгнийг эргүүлж эхэлнэ. Бага залуу наснаасаа олон хүнтэй холбогдож багагүй наргиж цэнгэж явсан хүмүүс ийм араншин гаргах нь элбэг. Тэд "Сайнтай нь ханилж, сайхантай нь сүүлэрнэ" гэдэг хэллэгээрээ ихэд бахархдаг.
Харин үргэлж хардаад өөчилж дарамтлаад байхаар зарим хүн "ингэж хоосон хардуулж байхаар хоолтой хардуулья" гэдэг бодлоор өөр бусадтай холбогдож эхэлнэ. Тэгээд ч цаг үргэлж хардаж, дарамтлаад байх нь аажим аажмаар сэтгэл урмыг нь хугалж орхидог. Тэр үедээ яасан ч ялгаагүй юм билээ гэдэг бодлоор өөрийгөө өмөөрөх. Харин тэд өөрт дутагдаж байгаа зүйлээ өрөөл бусдаас хайна.
Хань ижлээ өөрийг нь хуурч араар тавиад байгааг илрүүлж нотолсон зарим нь гомдож өширхсөндөө хариугаа авч хорслоо тайлах хүслээр өөр бусадтай холбогддог. Хэдийгээр сэтгэлийн шаналлаа дарж чадахгүй ч "хорыг хороор" гэдэгчлэн хорслыг хорслоор тайлж байгаадаа бага зэрэг сэтгэл өег. Харин ийм үйлдлээс хэн нь хожиж хэн нь хохирч байгаа нь тодорхой бус. Харин хайр сэтгэл, нандин бүхэн нь үгүй болж байгаа нь үнэн.
Хардалтаас үүдэлтэй байнгын хэрүүл, дарамт шаналал, хэн хэнийг нь сэтгэхүйн хямрал, гүн ядаргаанд оруулж "там" болсон энэ амьдралаасаа залхана. Ядахнаа гэр бүлийн ийм эмгэнэлт, инээдэмт үзэгдэл бусдын өмнө ил болж бусдад шоолуулах, өрөвдүүлэх шалтаг болдог нь илүү гаслантай. Ойлголцож чадахгүй аргаа барсан ийм байдлын улмаас эцэстээ салахад хүрдэг.
Гэр бүл салалтын шалтаг болсон хардалтын тухай биш өөрийгөө өөгүй өндөг, зовлонт нэгэн болж харагдуулахын тулд ханилж байсан ханиа тэсэж байхын аргагүй араатан жигшүүрт нэгэн хэмээн бусдад сурталчилна. Харин өөрийгөө давхар муугаар сурталчилж буйгаа анзаарахгүй. Цаг хугацаа улиран улирч энэ л нугачаанд алт, гууль хэрхэн ялгарахыг өнөө хэн ч төсөөлшгүй.
Итгэл бол хайрын нэгэн тулгуур
Өнөө цагт хүн бол шүүгээ биш гэдгийг ойлгох цаг болжээ. Чухамдаа хүн учраас л бусад хүмүүстэй харилцаж, бусдад таалагдаж, хүндлэгдэж, магадгүй хайрлагдах эрхтэй. Харин энэ харилцаанд өөрийгөө хэрхэн авч явах нь, тухайн хүнээс ухаан, ухамсар, хүмүүжлээс нь шалтгаалдаг. Бид дор бүрдээ үүнийг сэтгэлдээ зөвшөөрдөг хэдий ч ил гарган хэлж зүрхэлдэггүй. Харин өөрт нь тааламжтай хандсан хүн бүрийн араас баярлан хөөрч гүйгээд байх нь зохимжгүй.
Нэгэнт хайрлаж, дурлаж, амьдралаа холбосон хүнийхээ тухай "бид бие биедээ хайртай, тэр минь намайг гомдоохыг хүсдэггүй, би ч түүнийгээ гомдоохыг хүсэхгүй" гэдэг бодол итгэл учир утгагүй хардалт "там" болсон амьдралаас хамгаалах эхний алхам. Хайртай хүнийхээ итгэлийг алдаж, түүнийгээ гомдоочих вий гэдэг бодол хүнийг ямар нэгэн болзошгүй тохиолдлоос аварч чаддаг. Хэрэв гарцаагүй ийм байдалд орсон тохиолдолд хоорондоо чин сэтгэлээсээ үнэнийг ярилцаж учир шалтгааныг нь тодруулж ойлголцон уучилж байх нь дахиад ийм байдалд орохгүй байхын баталгаа болно. Харин тэр хүн нь юугаараа надаас илүү байж, үүнийг минь татаа вэ.. гэж бодож үзэхэд ч гэмгүй.
Итгэсээр ярилцаж ойлголцон, уучилсаар атал дахин дахин ийм байдал давтагдах аваас шууд л салсан нь дээр. Хэсэг хугацааны дараа чамгүйгээр байж чадахгүйгээ ойлгон уучлал гуйж ирвэл сайн л хэрэг. Тэр чигтээ ирэхгүй бол чамд хичнээн хэцүү байсан ч мартах л хэрэгтэй. Хэзээ нэгэн цагт гарцаагүй болох тэр зүйлийг эрт ойлгож, мэдэрсэн нь таны хувьд завшаан байж болох. Аль болохоор бие биедээ итгэж, итгэлээ дааж байх нь хамгаас чухал байна. Хайр гэдэг аугаа зүйл. Бие биедээ үнэхээр хайртай, бие биегүйгээр байж чадахгүй л бол хайртай хүнээ гомдоож түүнийхээ дургүй болон хүсдэггүй зүйлийг хийхийг хэн ч хүсдэггүй.
Үүгээрээ бид бусад олон амьд биетээс ялгагддаг. Учир утгагүй хардалт, эзнийхээ сэтгэл зүйд нөлөөлж улмаар өвчний шинжтэй болж даамжирвал галзуурал солиоролд хүргэдэг.
Хардалтаас болж амиа хорлох, сэтгэцийн өвчтэй болсон тохиолдлууд цөөнгүй. Хүн өөрийн сэтгэл санаагаа өөрөө захирч, тухайн нөхцөл байдлыг бодитоор мэдэрч сурах нь их чухал. Хүний амь гэдэг хэн нэгний буруу үйлдлээс хямдхан байх гэж үү. Хорвоо дэлхий уужим, хүний амьдрал баян. Хүнд юу эс тохиолдож болох шүү дээ. Харин хүн болж төрсөн хувь заяанаас аугаа нь үгүй. Итгэл бол амьдралын нэгэн том тулгуур ажээ.
Төгсгөл
Өдгөө хардалт, итгэл алдалт, олон гэр бүлүүдийн салалтын шалтаг болж буй. Бид бие биеэ өмчлөх бус бие хүнийх нь хувьд эрх чөлөөг нь хүндэтгэж, бие биедээ итгэж, итгэлээ дааж сурах нь хамгаас чухал байнаа. Бусад сайн сайхан хүмүүсийн талаарх тааламжит сэтгэгдлээ бие биеэсээ нуух биш харин ч хоорондоо ярилцаж тоглоом шоглоомоор ч атугай ойлголцож байх нь хардалтаас ангид байж, итгэлцэж байх нэгэн үндэс.
Цаг ямагт бие биедээ анхаарал тавьж чин сэтгэлээсээ ярилцаж хайрлан халамжилж, хайр энхрийлэлийн сайхан үгсийг хэлэлцэж байх нь "нялуурч" байгаа хэрэг огт биш өөрсдийн хайр сэтгэл итгэлээ хамгаалж байгаагийн нэгэн илрэл.
Үүнийг шоолох хэрэг юун. Бид гадаадын хүмүүсийг үнсэлцэж байхад гайхахгүй хэрнээ Монголчуудыгаа үнсэлцвэл жуумалзаад байх жишээтэй. Хайр, хардалтад гадаад, дотоод гэсэн ангилал байдаггүй гэнэ.
Харин бие биедээ итгэж чадахгүй ямагт хардаж дарамтлаад байх нь итгэлийг тань алдаж өрөөл бусадтай холбогдох боломжийг нь нээж өгч байгаа хэрэг. Хэрэв таныг хуурахыг хүссэн л бол яаж ийгээд ч хуурах боломж буй. Харин итгэл, хайр халамж, энэ боломжоос татгалзахад хүргэдэг гэдгийг мартамгүй. Чулууг чулуу хагалж голын зөөлөн ус мөлийлгөдөг гэнэм.
Дэнслээд байгаа сэтгэлийг дээсээр биш хайр халамж, итгэлээр л тогтоодог аж.
Бүх зүйл өөр хэнээс ч биш зөвхөн бидэн хоёроос л шалтгаалах ажээ.
Эх сурвалж:
www.gogo.mn by Г.Галбадрах
Tuesday, August 4, 2009
Tuesday, July 21, 2009
Sunday, April 26, 2009
Хэрвээ би...
Хэрэв би зураач юмуу уран барималч байсан бол сэтгэл зүрхийг минь бүрэн эзэмдсэн бүсгүйгээ уснаас гараад ирэх тэр мөчийг мөнхөлж үлдээх байлаа...
Friday, April 10, 2009
Until the last moment
Ойрд блогтоо салхи оруулсангүй. Энэ хугацаанд олон зүйл болоод өнгөрсөн мэт боловч, суугаад эргэцүүлээд бодоход тийм ч их зүйл амжуулаагүй мэт санагдах юм. Наран улсад ирээд нэг жилийг ардаа үдлээ, эрдэм сурахад цаг хугацаа харвасан сум мэт өнгөрсөнийг анзаарсангүй.
Саяхан нэгэн найзтайгаа чаталлаа, гэр бүлтэй, үр хүүхэдтэй болсон гэдгийг нь сонсоод "цагаахан атаархал" төрсөнийг нуух нь илүүц биз. Ойрын үед гэр бүлийн утга учир, халуун дотно байдлыг маш ихээр үгүйлдэг болсон байх юм. Өөрийн өрх гэрээ товхинуулж, шуугилдсан олон хүүхэдтэй болж байна гэж хүртэл зүүдэллээ... Зүүд минь биелэх болтугай.
Өнөөдөp net surfing хийж яваад ийм клип олов. Яг одоо сэтгэл дотроо бодож тунгааж, тэмүүлж байсан бүгдийг хөгжмийн гайхамшигтай аялгуугаар гаргаад, илэрхийлсэн мэт санагдлаа. Тиймээ, сүүлчийн мөчийг хүртэл ЗӨВХӨН УРАГШАА...
Саяхан нэгэн найзтайгаа чаталлаа, гэр бүлтэй, үр хүүхэдтэй болсон гэдгийг нь сонсоод "цагаахан атаархал" төрсөнийг нуух нь илүүц биз. Ойрын үед гэр бүлийн утга учир, халуун дотно байдлыг маш ихээр үгүйлдэг болсон байх юм. Өөрийн өрх гэрээ товхинуулж, шуугилдсан олон хүүхэдтэй болж байна гэж хүртэл зүүдэллээ... Зүүд минь биелэх болтугай.
Өнөөдөp net surfing хийж яваад ийм клип олов. Яг одоо сэтгэл дотроо бодож тунгааж, тэмүүлж байсан бүгдийг хөгжмийн гайхамшигтай аялгуугаар гаргаад, илэрхийлсэн мэт санагдлаа. Тиймээ, сүүлчийн мөчийг хүртэл ЗӨВХӨН УРАГШАА...
Wednesday, March 25, 2009
Tuesday, March 24, 2009
Монгол Бүсгүй
Б.Болдсайхан
Монголын алтан ургын шугам дундаа нэг нугалбартай. Энэ нугалбараас өмнөх үе нэг өөр, дараахь үе нэг өөр гентэй. Бөртэ чоно, магадгүй түүнээс урд мянга мянган жилийн тэртээгээс Модунаар дамжин Бодончир хүрсэн шугам нь хуньнянь, хуянь, хаан, хиан, хиад гэсэн нэртэйгээр тасралтгүй явсан. Харин Бодончир бол хори түмэд буюу одоогийн буриадуудын өвөгийн охин Алун Гоо, маалиг баягудай буюу баядуудын дээд удмын нэгэн хүний дундаас гаралтай байх гэж нууц товчоо хэлнэ. Энд Модун, Таншихуй, Бөрт чонын судсаар урсаж байсан цус солигдон монгол, хиад аймгийн дотор нэгэн шинэ алтан ургын шугам гарч ирсэн нь Боржигон. Буриад бүсгүй Алун Гоо хэлсэн гэх нэгэн домог: боржигод тэнгэр гаралтай гэх домог, нэгэн сургаал: 5 мөсний тухай эвийн сургаал биднийг хүртэл үлдэн иржээ. Домог биелэж МөнхТэнгэр бүх дэлхийг Боржигон удмынханд захируулж явсан үе бий.
Тэмүжинийг амьд үлдэж хаан хүн болон өсөхөд ч хонгирад бүсгүй Өүлэний ухаан, эрдэм, тэмүүлэл л хамгийн гол үүрэг гүйцэтгэсэн бололтой байдаг. Тийм ч учраас нууц товчоонд Өүлэнийг зүгээр нэг өнчин хүүхдүүдээ өсгөсөн гэдэггүй харин: мэргэн төрсөн Өүлэн эх үр хүүхдүүдээ хаад сэцэд хутагтан сайд болгон өсгөжээ гэж тодорхой бичдэг. Хонгирад бол цагаан хэрмийн хойгуур үлдсэн хүннүгийн удмын эртний угсаат, сургууль номтой аймаг байсан тул зөвхөн хацар гоо биш харин ч түүх ном төгс сурсан ёс журамт охидоо монгол ноёдод бэрлүүлж ирсэн уламжлалтай байсан бололтой. Өлсөж цангасан ч өнчин хөвгүүддээ хаан хүний төр засах, баатар хүний цэрэг удирдах эрдэмийг зааж боловсоруулсан гэж түүх өгүүлнэ.
Өүлэн магад Есүхэйн 2 дахь эхнэр буюу бага эхнэр байсан бөгөөд тийм ч учраас айхтар ёс төр бололгүй булааж дээрэмдэж авсан биз. Харин Сочихэл магад их хатан буюу эхний жинхэнэ ёсолж, төрлөж эцэг эхээс нь гуйж авсан эхнэр байсан бизээ. Тиймээс Бэгтэр нь Тэмүжинээс 1 нас ах байжээ. Сочихэл аль аймгийн хүн байсныг мөхөс би олж мэдсэнгүй. Ямартай ч Сочихэлийг эх харин Өүлэнийг үжин гэж дуудаж байсан нь арай л хатан гэсэн үг биш болов уу. Алун Гоог “эх” гэж авгайлж байсан байдаг.
Гэхдээ Өүлэн илүү оюунтай, боловсролтой, эр зоригтой, тэмүүлэлтэй байсан болов уу. Тайчуудыг хэрэг дээрээ захирч, хиад аймгийг тараан завдсан Орбай, Сохатай гэсэн хөгшин егзөр хатадтай Өүлэн л анх шөргөөлцөж, эрх мэдэл, зиндаагаа булаалдаж, Таргутай Хирултаг ард иргэд, аймгийг нь дагуулж нүүх үед ч Өүлэн л Хамаг Монголын догшин дайчин хар сүлдийг барин мордож заримыг нь эргүүлж тогтоосон байдаг. Хамаг Монголын Хар Сүлд, сүлдний унаа 8 шарга морь, магадгүй тамга онго зэрэг төр цэргийн шүтээнийг ч Өүлэн, Сочихэл 2 л авч үлдээ болов уу. Таргутай тэнэгтээ ч юм уу, айл тонох ёс байгаагүйдээ ч юм уу Хамаг Монголын хүн малыг тууж явснаас төрийн билэгдэлийг нь үлдээсэн байдаг. Тэмүжин хожим догшин хар туг сүлдээ өргөн мордож Мэргидийг дарах нэг түмэн цэргийг хиад аймгаас босгож чадсан болов уу. Дайны их хар туг сүлд, дайчин их хэнгэрэг үгүй бол өчигдөрхөн л тайчуудад болжмор шувуу мэт дээрэлхүүлэн оргож босож явсан 17 хон настай өнчин жаалхүүг дагаж түмэн эрс босно гэж үү. Өлсөж цангасан ч 8 шаргаа хөндөлгүй маллаж, туг сүлдээ тахиж, ёс төрөө алдалгүй байхыг Өүлэн сургаж төр, цэргийн эрдмээ зааж байсан бизээ.
Их бага 2 эхнэр буурин дээрээ хаягдахад ч Өүлэн л илүү дайчин, шаргуу байсан байх. Магадгүй Бэгтэрийг даран хөнөөх санаа ч Өүлэнд анх төрж Тэмүжин, Хасар 2 гүйцэтгээ болов уу. Тэрнээс бус арван настай нусгай жаал хөвгүүд юунд л болжмор, загаснаас болж нэгнийгээ алах талахдаа тулах вэ дээ. Бэгтэр ч үнэхээр алж л дарахаас өөр аргагүй хүчирхэг нэгэн байсан нь аравхан настай хүү алахаар нум сумаа зэхсэн 2 дайсныхаа өмнө тайвнаар завилж суугаад хүйтнээр зэмлэсэн үг, хатуу захисан захиаснаас нь харагддаг. Тэр магад Тэмүжинээс эр зориг, оюун чадавхаар хэт илүү нэгэн байсан буйзаа. Үр дүнд нь Тэмүжин анхны ялалтаа байгуулж гэртээ төрийн эргэлт хийж өрх гэрийн эрх мэдэл Сочихэлээс Өүлэний гэрт, Тэмүжиний гарт ирсэн. Магадгүй тамга, туг сүлд, онго шүтээн ч тэдний гэрт ирсэн байх. Бэгтэр бол Тэмүжиний амьдралд таарсан хамгийн хүчирхэг 3 өрсөлдөгчидөөс анхны бөгөөд нэн хэцүү нь байсан. Учир нь Бэгтэр хууль ёсны залгамжлагч, ёсолж төрлөж авсан их хатны ахмад хөвүүн байлаа. Тиймдээ ч Тэмүжин Хасар хоёрыг дээрэлхэн засаглаж байж. Гэхдээ үхэхийнхээ өмнө Есүхэй яагаад Тэмүжинг яаравчилан дуудуулсан, хэнд ямар гэрээслэлээ үлдээсэн нь одоогоор тодорхойгүй. Өүлэнд элдэв юм захисан ч юм билүү. Өүлэндээ илүү янаг дотно байсан тул тэр 5 хүүхэдтэй хоцорсон байж болох. Ер нь зовж олсон бага хатад илүү эрх танхи, янаг дотно байдаг шиг.
Магад Есүхэйн удмыг залгах ёстой хууль ёсны удамыг алсаны тул тайчууд ах дүү нар нь Тэмүжинг барьж шийтгэх, цаазлах хуулийн ба ёс зүйн эрхтэй болсон буйзаа. Ёсорхог хатуу тэр цагт аймгийн тэргүүний амьд үлдсэн ахмад хүүг олны нүдэн дээр уулгалан барьж, дөнгөлөн цаазлахад заавал шалтаг шалтгаан хэрэгтэй. Тэр нь хүнд гэм байх ёстой. Тэрнээс өсөж том боллоо гээд барьж цаазлах ёс үгүй. Таргутайн үг ч Өүлэний хүүхдүүд түрүүний бөөс толгойд гэдэг шиг даварч ёс эвдлээ гэсэн санаа агуулсан мэт.
Энэ гэр бүл дэх төрийн эргэлт, анхны аллага, анхны ялалтыг 10 настай жаалхүү Тэмүжин гэхээс бага эхнэр Өүлэнгийн тухиралт, бодол, биелэл байсан гэвэл итгэхэд илүү амар буйзаа. Тэгээд ч Тэмүжин насан турш айж эмээж, үгийг нь үг дуугүй дагадаг байсан ганц хүн нь Өүлэн. Зүгээр нэг эхийн хүндлэлээс гадна тэр хоёрын дунд үлдсэн аллагын нууц ч нөлөөлдөг байсан биз. Фройдын онолоор балчир насны сэтгэхүйн цочир травм тархинд мэс заслаас гүн сорви үлдээдэг гэх. Өүлэн ч хүүгээ буулгаж авахдаа энгэрээ задгайлж, хөхөө гаргаж байгаад айлгахын ихээр айлгаж, ичээхийн дээдээр ичээдэг байсан гэдэг. Хасарыг Тэмүжин засаглан алах гэж байхад Өүлэн магад Бэгтэрийг алсан түүхийг сөхөж тэр л үед хэлж байсан “харвисаа хазагсад” гэж сануулан Тэмүжинийг “хиртхийтэл” айлган буулгажээ.
Бэгтэрийн захисан ёсоор удмыг нь таслалгүй Бэлгүтэйг амьд үлдээсэн ч насан турш нь гадуурхаж, боол цэрэг хүртэл оролцдог болсон хурилдайдаа ч оруулахгүйгээр ялгаварлаж байсан байдаг. Харин Мэргидийг дарсаны дараа Сочихэл бүсгүй өөрөө ойд дутааж одсоныг олоогүй гэдэг юу л бол. Ядаж уйлж хайлан өшөөг нь авч байсан ганц амьд үлдсэн хүү Бэлгүтэйтэйгээ ч уулзахыг хүсмээр юм эх хүн. Анхны дайны ялалтын дараа Өүлэнгийн гэр бага эхнэриинх биш харин их гэрийн ёсоор баатруудаа угтах нь илүү зохимжтой байсан юм болов уу. Тэр тулаанд Бэлгүтэй нэг цэрэг л байсан бол Тэмүжин түмэн захиран цэргийг удирдалцаж байсан. Тэмүжин тулааныг удирдаж, зогсоосон байдаг.
Жамухатай нөхөрлөн яваад анх хагацахад ч бас үгийг нь ухан ядаж байсан Тэмүжинд Бөртэ үжин л тайлан хэлж, салж нүүн холдохыг ятгасан. Жамуха анд бол уйдамтгай хүн гэж эхлээд л жинхэнэ тархийг нь базсан төрх харагддаг. Тэмүжин шиг бодлого, болгоомжтой хүн Жамухатай ч дахин уулзаж лавлалгүй, өөр бусадтай ч зөвлөлгүй шууд л хонгирад эхнэр Бөртийн үгэнд орон салж нүүсэн гэж түүхэнд бичсэн байдаг нь сонин. Энэ явдлын дараахан олон монгол аймаг, хүрээ Тэмүжинийг дагаж ирэхэд Бөртийн бодлогын үр, Өүлэний үр хүүхдийнхээ амьнаас ч илүү хадгалж ирсэн туг сүлд, тамга шүтээн багагүй тус болсон нь лавтай. Тэр тогтсон бичмэл хуульгүй үед бүү хэл өнөө цагт хаан тамга сүлд байтугай конторын тамгаа аваад зугтсан нь л дарга болчих гээд байдаг ард түмэн шүүдээ бид чинь.
Ингэж л түүхэнд Тэмүжин амьдралдаа таарсан хамгийн хүчирхэг өрсөлдөгч, хамгийн дотно андаасаа анх хагацсан тухай бичсэн байдаг. Бөртийн үгээр эхэлсэн энэ хагарал Тэмүжинд бараг 20 жилийн хүнд хэцүү тэмцэлийг авчирсан. Амьдралынх нь хамгийн хүнд тэмцэл. Нэг биш удаа Тэмүжин Жамухад ялагдаж, хаан ширээ байтугай хар амиа яаж авч гарах вэ дээ тулж байсан. Хожим Алтан улсын хаан ч, Тангудын хаан ч, Сартуулын шах ч, өвдөглөн дарсан үй олон улс аймгийн ноёдын хэн нь ч Жамухын ганц үгийн дайны төвөг учруулж байсангүй. Жамуха харин Тэмүжинд автсан нэг үндсэн шалтгаанаа ухаан дутуу үлгэрч эхнэр гэж хэлсэн байдаг. Тэр их тэмцэлд гартсаны гол шалтгааны нэгээр шүү дээ. Жамуха өөрийн хүслээр үхэхэд л сая нэг юм Монгол угсаатан нэгэн төрийн дор цуглах боломжтой болсон. Жамуха тийм агуу хүчирхэг нэгэн байлаа.
Хөхөчү бөө нүдэн дээр нь, амьд ахуйд нь ахан дүүг нь доромжилж, бараг өөрийг нь ах дүүсээрээ нийлэн барьж авч зодох дөхөн, дараагийн хаан хэн байхыг зааж, төрийн эргэлт хийж байхад Тэмүжин яахаа мэдэхгүй Бөртийн өвөрт унтаж байсан. Хонгирад бүсгүй Бөртэ л уйлан хайлан байж нөхрөө загнан, аюулыг ялган хэлж зэмлэснээр, магадгүй бүр Бөртийн заасан аргаар улсын их зайран Тэв Тэнгэр бөөгийн нурууг хугалж , хойд эцэг Мөнлигийн долоон хөвгүүний төрийн самууныг зогсоосон. Бас л Бөртэ нүцгэн энгэрээ даран уйлж, хэлж, сургаж, заагаагүй бол төрсөн дүү нарыг нь зодож, өмнөө мөргүүлж, түмэн хэвтүүл торгуудынх нь нүдэн дээр өөрийг нь барьж авах зүрхтэй, эрхтэй болчихсон байсан ах дүү 7 хонхотан, Тэв Тэнгэр бөө, Мөнлиг эцэг Монгол төрийг яаж самрах байсныг хэлж мэдэшгүй. Тэмүжинийг өөрийг нь Тэнгэр сонгосон гэж зарлаж байсан Мөнх Тэнгэрийн зараал Тэв Тэнгэр бөө тал нутгийн оюун санааны эцэг, агуу хүчирхэг нэгэн байсан. Хонгирад бүсгүй Бөртэ л түүнийг даралцсан бус уу.
Бэгтэр, Жамуха, Хөхөчү гэсэн Тэмүжиний амьдралд таарсан гурван хүчирхэг этгээдтэй хагацах, дарах, ойлгох, үйлдэн зүрхлэхэд нь монгол бүсгүйчүүд л гол үүрэгтэй байж. Тийм ч учраас Хорезмийг дайлаар мордохын өмнө хаан төрийн залгамжлагчийн тухай татар бүсгүй Есүй л зориглон сануулж асуухад нь Тэмүжин өөрийн олон сайд, анд, өрлөгүүдээ зэмлэж байсан биз. Тэмүжин нэн хүчирхэг болж уур хилэнд нь бүхэл үндэстэн, улс гүрнүүд мөхөж сөнөж асан тэр үед монгол бүсгүй Есүйгээс өөр хэн Тэмүжинд “Нэгүл мэт бие чинь нэхс хийж одвоос” гэж зүрхлэн хэлж чадах байсан билээ.
Мэргид охин Хулан онгон нялх цагтаа ч хаан Тэмүжиний хилэгнэлийн өмнө бардам тайван зогсож, учирлан ятгаж хожим зүүн гарын түмний их ноён болсон Наяагийн амийг аварч байсан. Домог түүхэнд Хулан хатны бодь гөрөөстэй учирсан зүүд, зүүдний тайлал хүсэлтээс болж Монголын их цэрэг Энэтхэгийн хойд нутгаас эргэн эх нутгийн зүг жолоо залж байсан гэдэг. Энэтхэгийг аварч, их түүхийг өөрчилсөн монгол бүсгүйн ганц шөнийн зүүд.
Солонгосоос Унгар, Индонезоос Хойд мөсөн далай хүртэлх еврази тивийн их эзэн хаан болсон байсан Хубилайн ганц ойр зөвлөх нь хатан Чаби байсан. “Эрт үеэс өдий хүртэл 1000 жил тогтносон улс гүрэн гэж үгүй” хэмээн Хубилайг сургаж байсан Чаби. 41 жил ханилсан хань Чабигаа нас барснаас хойш Хубилай ч сэтгэлээр унаж хэт ганцаардан, асар хурдан хөгширч амьдралаас одсон гэдэг. 300 ирвэс, 500 шонхор дагуулсан их авын үед ч Хубилай хааны дэргэд мэргэн харваач, шадар хамгаалагч биш хайрт хатан Чаби нь морилж байгааг дүрсэлсэн зураг 13-р зуунаас бидний үед өвлөгдөн иржээ.
Энэтхэгийг бүхэлд нь нэгтгэн өнөөгийн энэтхэг үндэстэний эцэг болсон Их Моголын хаан Шагжийн хатан Мумтазаа хайрласан хайр, харууссан гуниг нь хүн төрөлхтөний түүхэн дэх хамгийн гайхалтай хайрын дурсгал болон үлдсэн. Монгол эр хүн хайртынхаа хойноос гунихдаа унагасан цагаан гантиг нулимс Таж Махал. Таж Махалын оройд эртний монгол шүтээн гал, нар, сар.
Плано Карпини “ертөнцийн олон ард түмний дунд Сорхагтани бэхи шиг дахиад нэг л бүсгүй байх юм бол би уул шугамандаа эм хүйстэнийг эр хүнээс дээд төрөл юм байна гэж хүлээн зөвшөөрөхөд бэлэн байна” гэж уулга алдан гайхсан байдаг. Мөнхөөс хойшхи алтан ургынхны дээд эх Сорхагтани тийм л хүнээс хэтийдсэн их оюуны чадвартан байсан юм болов уу даа. Их хаадыг амсхийх завсар Монгол Төрийг барьж их хуралдайг зохион байгуулж дараагийн хааныг сонгож байсан эрх мэдэлт их хатад, түмэн цагаан адуугаар инж гоёо хийн Солонгос орныг гайхашруулж байсан эрх танхил гүнж, Их Монгол улсын сан хөмрөгийн талыг оо энгэсэгэндээ зарцуулж хоосолж байсан эзэрхэг хүчирхэг эмс, хацрынх улаан царайных нь цагааны төлөө Халх Ойрадын их дайн дэгдэж байсан хэтэрхий гоо охид, Ази дахины баатар сайн эрс барилдаж харвалдаад дийлээгүй домогт эрэмгий гүнж, Тэмүжин дундад азийг тохинуулаад эзгүй 7 жил монгол нутагт төр барьсан охин гээд домогт монгол бүсгүйчүүдийн тухай бахархан бичээд дуусамгүй.
Гоо марал, Алун Гоо, Бөртэ, Хулан, Дөргэнэ,Сорхагтани, Алаха бэхи, Чаби, Хутугун, Ахай гүнж, Мандухай, Юнгэн, Ану гээд зөвхөн өнөөгийн бидний мэддэгээс нь л дурьдаж эхлэхэд хүчирхэг, оюунлаг, үзэсгэлэнт монгол бүсгүйчүүд өөр бусад ямар ч үндэстэний түүхэнд байгаагүйгээр угсаатнаа манлайлан хошуучилж, түүхийг өөрчилөн хүн төрөлхтөний хувь заяаг залж байсныг санахад бахдалтай. Агуу их хатадын удам монгол бүсгүйчүүд өнөө цагт ч өмнөх үеийнхнээсээ илүү гайхамшигийг бүтээнэ гэж би итгэлтэй байдаг.
Эх сурвалж:
http://publish.news.mn/show/id=761
Монголын алтан ургын шугам дундаа нэг нугалбартай. Энэ нугалбараас өмнөх үе нэг өөр, дараахь үе нэг өөр гентэй. Бөртэ чоно, магадгүй түүнээс урд мянга мянган жилийн тэртээгээс Модунаар дамжин Бодончир хүрсэн шугам нь хуньнянь, хуянь, хаан, хиан, хиад гэсэн нэртэйгээр тасралтгүй явсан. Харин Бодончир бол хори түмэд буюу одоогийн буриадуудын өвөгийн охин Алун Гоо, маалиг баягудай буюу баядуудын дээд удмын нэгэн хүний дундаас гаралтай байх гэж нууц товчоо хэлнэ. Энд Модун, Таншихуй, Бөрт чонын судсаар урсаж байсан цус солигдон монгол, хиад аймгийн дотор нэгэн шинэ алтан ургын шугам гарч ирсэн нь Боржигон. Буриад бүсгүй Алун Гоо хэлсэн гэх нэгэн домог: боржигод тэнгэр гаралтай гэх домог, нэгэн сургаал: 5 мөсний тухай эвийн сургаал биднийг хүртэл үлдэн иржээ. Домог биелэж МөнхТэнгэр бүх дэлхийг Боржигон удмынханд захируулж явсан үе бий.
Тэмүжинийг амьд үлдэж хаан хүн болон өсөхөд ч хонгирад бүсгүй Өүлэний ухаан, эрдэм, тэмүүлэл л хамгийн гол үүрэг гүйцэтгэсэн бололтой байдаг. Тийм ч учраас нууц товчоонд Өүлэнийг зүгээр нэг өнчин хүүхдүүдээ өсгөсөн гэдэггүй харин: мэргэн төрсөн Өүлэн эх үр хүүхдүүдээ хаад сэцэд хутагтан сайд болгон өсгөжээ гэж тодорхой бичдэг. Хонгирад бол цагаан хэрмийн хойгуур үлдсэн хүннүгийн удмын эртний угсаат, сургууль номтой аймаг байсан тул зөвхөн хацар гоо биш харин ч түүх ном төгс сурсан ёс журамт охидоо монгол ноёдод бэрлүүлж ирсэн уламжлалтай байсан бололтой. Өлсөж цангасан ч өнчин хөвгүүддээ хаан хүний төр засах, баатар хүний цэрэг удирдах эрдэмийг зааж боловсоруулсан гэж түүх өгүүлнэ.
Өүлэн магад Есүхэйн 2 дахь эхнэр буюу бага эхнэр байсан бөгөөд тийм ч учраас айхтар ёс төр бололгүй булааж дээрэмдэж авсан биз. Харин Сочихэл магад их хатан буюу эхний жинхэнэ ёсолж, төрлөж эцэг эхээс нь гуйж авсан эхнэр байсан бизээ. Тиймээс Бэгтэр нь Тэмүжинээс 1 нас ах байжээ. Сочихэл аль аймгийн хүн байсныг мөхөс би олж мэдсэнгүй. Ямартай ч Сочихэлийг эх харин Өүлэнийг үжин гэж дуудаж байсан нь арай л хатан гэсэн үг биш болов уу. Алун Гоог “эх” гэж авгайлж байсан байдаг.
Гэхдээ Өүлэн илүү оюунтай, боловсролтой, эр зоригтой, тэмүүлэлтэй байсан болов уу. Тайчуудыг хэрэг дээрээ захирч, хиад аймгийг тараан завдсан Орбай, Сохатай гэсэн хөгшин егзөр хатадтай Өүлэн л анх шөргөөлцөж, эрх мэдэл, зиндаагаа булаалдаж, Таргутай Хирултаг ард иргэд, аймгийг нь дагуулж нүүх үед ч Өүлэн л Хамаг Монголын догшин дайчин хар сүлдийг барин мордож заримыг нь эргүүлж тогтоосон байдаг. Хамаг Монголын Хар Сүлд, сүлдний унаа 8 шарга морь, магадгүй тамга онго зэрэг төр цэргийн шүтээнийг ч Өүлэн, Сочихэл 2 л авч үлдээ болов уу. Таргутай тэнэгтээ ч юм уу, айл тонох ёс байгаагүйдээ ч юм уу Хамаг Монголын хүн малыг тууж явснаас төрийн билэгдэлийг нь үлдээсэн байдаг. Тэмүжин хожим догшин хар туг сүлдээ өргөн мордож Мэргидийг дарах нэг түмэн цэргийг хиад аймгаас босгож чадсан болов уу. Дайны их хар туг сүлд, дайчин их хэнгэрэг үгүй бол өчигдөрхөн л тайчуудад болжмор шувуу мэт дээрэлхүүлэн оргож босож явсан 17 хон настай өнчин жаалхүүг дагаж түмэн эрс босно гэж үү. Өлсөж цангасан ч 8 шаргаа хөндөлгүй маллаж, туг сүлдээ тахиж, ёс төрөө алдалгүй байхыг Өүлэн сургаж төр, цэргийн эрдмээ зааж байсан бизээ.
Их бага 2 эхнэр буурин дээрээ хаягдахад ч Өүлэн л илүү дайчин, шаргуу байсан байх. Магадгүй Бэгтэрийг даран хөнөөх санаа ч Өүлэнд анх төрж Тэмүжин, Хасар 2 гүйцэтгээ болов уу. Тэрнээс бус арван настай нусгай жаал хөвгүүд юунд л болжмор, загаснаас болж нэгнийгээ алах талахдаа тулах вэ дээ. Бэгтэр ч үнэхээр алж л дарахаас өөр аргагүй хүчирхэг нэгэн байсан нь аравхан настай хүү алахаар нум сумаа зэхсэн 2 дайсныхаа өмнө тайвнаар завилж суугаад хүйтнээр зэмлэсэн үг, хатуу захисан захиаснаас нь харагддаг. Тэр магад Тэмүжинээс эр зориг, оюун чадавхаар хэт илүү нэгэн байсан буйзаа. Үр дүнд нь Тэмүжин анхны ялалтаа байгуулж гэртээ төрийн эргэлт хийж өрх гэрийн эрх мэдэл Сочихэлээс Өүлэний гэрт, Тэмүжиний гарт ирсэн. Магадгүй тамга, туг сүлд, онго шүтээн ч тэдний гэрт ирсэн байх. Бэгтэр бол Тэмүжиний амьдралд таарсан хамгийн хүчирхэг 3 өрсөлдөгчидөөс анхны бөгөөд нэн хэцүү нь байсан. Учир нь Бэгтэр хууль ёсны залгамжлагч, ёсолж төрлөж авсан их хатны ахмад хөвүүн байлаа. Тиймдээ ч Тэмүжин Хасар хоёрыг дээрэлхэн засаглаж байж. Гэхдээ үхэхийнхээ өмнө Есүхэй яагаад Тэмүжинг яаравчилан дуудуулсан, хэнд ямар гэрээслэлээ үлдээсэн нь одоогоор тодорхойгүй. Өүлэнд элдэв юм захисан ч юм билүү. Өүлэндээ илүү янаг дотно байсан тул тэр 5 хүүхэдтэй хоцорсон байж болох. Ер нь зовж олсон бага хатад илүү эрх танхи, янаг дотно байдаг шиг.
Магад Есүхэйн удмыг залгах ёстой хууль ёсны удамыг алсаны тул тайчууд ах дүү нар нь Тэмүжинг барьж шийтгэх, цаазлах хуулийн ба ёс зүйн эрхтэй болсон буйзаа. Ёсорхог хатуу тэр цагт аймгийн тэргүүний амьд үлдсэн ахмад хүүг олны нүдэн дээр уулгалан барьж, дөнгөлөн цаазлахад заавал шалтаг шалтгаан хэрэгтэй. Тэр нь хүнд гэм байх ёстой. Тэрнээс өсөж том боллоо гээд барьж цаазлах ёс үгүй. Таргутайн үг ч Өүлэний хүүхдүүд түрүүний бөөс толгойд гэдэг шиг даварч ёс эвдлээ гэсэн санаа агуулсан мэт.
Энэ гэр бүл дэх төрийн эргэлт, анхны аллага, анхны ялалтыг 10 настай жаалхүү Тэмүжин гэхээс бага эхнэр Өүлэнгийн тухиралт, бодол, биелэл байсан гэвэл итгэхэд илүү амар буйзаа. Тэгээд ч Тэмүжин насан турш айж эмээж, үгийг нь үг дуугүй дагадаг байсан ганц хүн нь Өүлэн. Зүгээр нэг эхийн хүндлэлээс гадна тэр хоёрын дунд үлдсэн аллагын нууц ч нөлөөлдөг байсан биз. Фройдын онолоор балчир насны сэтгэхүйн цочир травм тархинд мэс заслаас гүн сорви үлдээдэг гэх. Өүлэн ч хүүгээ буулгаж авахдаа энгэрээ задгайлж, хөхөө гаргаж байгаад айлгахын ихээр айлгаж, ичээхийн дээдээр ичээдэг байсан гэдэг. Хасарыг Тэмүжин засаглан алах гэж байхад Өүлэн магад Бэгтэрийг алсан түүхийг сөхөж тэр л үед хэлж байсан “харвисаа хазагсад” гэж сануулан Тэмүжинийг “хиртхийтэл” айлган буулгажээ.
Бэгтэрийн захисан ёсоор удмыг нь таслалгүй Бэлгүтэйг амьд үлдээсэн ч насан турш нь гадуурхаж, боол цэрэг хүртэл оролцдог болсон хурилдайдаа ч оруулахгүйгээр ялгаварлаж байсан байдаг. Харин Мэргидийг дарсаны дараа Сочихэл бүсгүй өөрөө ойд дутааж одсоныг олоогүй гэдэг юу л бол. Ядаж уйлж хайлан өшөөг нь авч байсан ганц амьд үлдсэн хүү Бэлгүтэйтэйгээ ч уулзахыг хүсмээр юм эх хүн. Анхны дайны ялалтын дараа Өүлэнгийн гэр бага эхнэриинх биш харин их гэрийн ёсоор баатруудаа угтах нь илүү зохимжтой байсан юм болов уу. Тэр тулаанд Бэлгүтэй нэг цэрэг л байсан бол Тэмүжин түмэн захиран цэргийг удирдалцаж байсан. Тэмүжин тулааныг удирдаж, зогсоосон байдаг.
Жамухатай нөхөрлөн яваад анх хагацахад ч бас үгийг нь ухан ядаж байсан Тэмүжинд Бөртэ үжин л тайлан хэлж, салж нүүн холдохыг ятгасан. Жамуха анд бол уйдамтгай хүн гэж эхлээд л жинхэнэ тархийг нь базсан төрх харагддаг. Тэмүжин шиг бодлого, болгоомжтой хүн Жамухатай ч дахин уулзаж лавлалгүй, өөр бусадтай ч зөвлөлгүй шууд л хонгирад эхнэр Бөртийн үгэнд орон салж нүүсэн гэж түүхэнд бичсэн байдаг нь сонин. Энэ явдлын дараахан олон монгол аймаг, хүрээ Тэмүжинийг дагаж ирэхэд Бөртийн бодлогын үр, Өүлэний үр хүүхдийнхээ амьнаас ч илүү хадгалж ирсэн туг сүлд, тамга шүтээн багагүй тус болсон нь лавтай. Тэр тогтсон бичмэл хуульгүй үед бүү хэл өнөө цагт хаан тамга сүлд байтугай конторын тамгаа аваад зугтсан нь л дарга болчих гээд байдаг ард түмэн шүүдээ бид чинь.
Ингэж л түүхэнд Тэмүжин амьдралдаа таарсан хамгийн хүчирхэг өрсөлдөгч, хамгийн дотно андаасаа анх хагацсан тухай бичсэн байдаг. Бөртийн үгээр эхэлсэн энэ хагарал Тэмүжинд бараг 20 жилийн хүнд хэцүү тэмцэлийг авчирсан. Амьдралынх нь хамгийн хүнд тэмцэл. Нэг биш удаа Тэмүжин Жамухад ялагдаж, хаан ширээ байтугай хар амиа яаж авч гарах вэ дээ тулж байсан. Хожим Алтан улсын хаан ч, Тангудын хаан ч, Сартуулын шах ч, өвдөглөн дарсан үй олон улс аймгийн ноёдын хэн нь ч Жамухын ганц үгийн дайны төвөг учруулж байсангүй. Жамуха харин Тэмүжинд автсан нэг үндсэн шалтгаанаа ухаан дутуу үлгэрч эхнэр гэж хэлсэн байдаг. Тэр их тэмцэлд гартсаны гол шалтгааны нэгээр шүү дээ. Жамуха өөрийн хүслээр үхэхэд л сая нэг юм Монгол угсаатан нэгэн төрийн дор цуглах боломжтой болсон. Жамуха тийм агуу хүчирхэг нэгэн байлаа.
Хөхөчү бөө нүдэн дээр нь, амьд ахуйд нь ахан дүүг нь доромжилж, бараг өөрийг нь ах дүүсээрээ нийлэн барьж авч зодох дөхөн, дараагийн хаан хэн байхыг зааж, төрийн эргэлт хийж байхад Тэмүжин яахаа мэдэхгүй Бөртийн өвөрт унтаж байсан. Хонгирад бүсгүй Бөртэ л уйлан хайлан байж нөхрөө загнан, аюулыг ялган хэлж зэмлэснээр, магадгүй бүр Бөртийн заасан аргаар улсын их зайран Тэв Тэнгэр бөөгийн нурууг хугалж , хойд эцэг Мөнлигийн долоон хөвгүүний төрийн самууныг зогсоосон. Бас л Бөртэ нүцгэн энгэрээ даран уйлж, хэлж, сургаж, заагаагүй бол төрсөн дүү нарыг нь зодож, өмнөө мөргүүлж, түмэн хэвтүүл торгуудынх нь нүдэн дээр өөрийг нь барьж авах зүрхтэй, эрхтэй болчихсон байсан ах дүү 7 хонхотан, Тэв Тэнгэр бөө, Мөнлиг эцэг Монгол төрийг яаж самрах байсныг хэлж мэдэшгүй. Тэмүжинийг өөрийг нь Тэнгэр сонгосон гэж зарлаж байсан Мөнх Тэнгэрийн зараал Тэв Тэнгэр бөө тал нутгийн оюун санааны эцэг, агуу хүчирхэг нэгэн байсан. Хонгирад бүсгүй Бөртэ л түүнийг даралцсан бус уу.
Бэгтэр, Жамуха, Хөхөчү гэсэн Тэмүжиний амьдралд таарсан гурван хүчирхэг этгээдтэй хагацах, дарах, ойлгох, үйлдэн зүрхлэхэд нь монгол бүсгүйчүүд л гол үүрэгтэй байж. Тийм ч учраас Хорезмийг дайлаар мордохын өмнө хаан төрийн залгамжлагчийн тухай татар бүсгүй Есүй л зориглон сануулж асуухад нь Тэмүжин өөрийн олон сайд, анд, өрлөгүүдээ зэмлэж байсан биз. Тэмүжин нэн хүчирхэг болж уур хилэнд нь бүхэл үндэстэн, улс гүрнүүд мөхөж сөнөж асан тэр үед монгол бүсгүй Есүйгээс өөр хэн Тэмүжинд “Нэгүл мэт бие чинь нэхс хийж одвоос” гэж зүрхлэн хэлж чадах байсан билээ.
Мэргид охин Хулан онгон нялх цагтаа ч хаан Тэмүжиний хилэгнэлийн өмнө бардам тайван зогсож, учирлан ятгаж хожим зүүн гарын түмний их ноён болсон Наяагийн амийг аварч байсан. Домог түүхэнд Хулан хатны бодь гөрөөстэй учирсан зүүд, зүүдний тайлал хүсэлтээс болж Монголын их цэрэг Энэтхэгийн хойд нутгаас эргэн эх нутгийн зүг жолоо залж байсан гэдэг. Энэтхэгийг аварч, их түүхийг өөрчилсөн монгол бүсгүйн ганц шөнийн зүүд.
Солонгосоос Унгар, Индонезоос Хойд мөсөн далай хүртэлх еврази тивийн их эзэн хаан болсон байсан Хубилайн ганц ойр зөвлөх нь хатан Чаби байсан. “Эрт үеэс өдий хүртэл 1000 жил тогтносон улс гүрэн гэж үгүй” хэмээн Хубилайг сургаж байсан Чаби. 41 жил ханилсан хань Чабигаа нас барснаас хойш Хубилай ч сэтгэлээр унаж хэт ганцаардан, асар хурдан хөгширч амьдралаас одсон гэдэг. 300 ирвэс, 500 шонхор дагуулсан их авын үед ч Хубилай хааны дэргэд мэргэн харваач, шадар хамгаалагч биш хайрт хатан Чаби нь морилж байгааг дүрсэлсэн зураг 13-р зуунаас бидний үед өвлөгдөн иржээ.
Энэтхэгийг бүхэлд нь нэгтгэн өнөөгийн энэтхэг үндэстэний эцэг болсон Их Моголын хаан Шагжийн хатан Мумтазаа хайрласан хайр, харууссан гуниг нь хүн төрөлхтөний түүхэн дэх хамгийн гайхалтай хайрын дурсгал болон үлдсэн. Монгол эр хүн хайртынхаа хойноос гунихдаа унагасан цагаан гантиг нулимс Таж Махал. Таж Махалын оройд эртний монгол шүтээн гал, нар, сар.
Плано Карпини “ертөнцийн олон ард түмний дунд Сорхагтани бэхи шиг дахиад нэг л бүсгүй байх юм бол би уул шугамандаа эм хүйстэнийг эр хүнээс дээд төрөл юм байна гэж хүлээн зөвшөөрөхөд бэлэн байна” гэж уулга алдан гайхсан байдаг. Мөнхөөс хойшхи алтан ургынхны дээд эх Сорхагтани тийм л хүнээс хэтийдсэн их оюуны чадвартан байсан юм болов уу даа. Их хаадыг амсхийх завсар Монгол Төрийг барьж их хуралдайг зохион байгуулж дараагийн хааныг сонгож байсан эрх мэдэлт их хатад, түмэн цагаан адуугаар инж гоёо хийн Солонгос орныг гайхашруулж байсан эрх танхил гүнж, Их Монгол улсын сан хөмрөгийн талыг оо энгэсэгэндээ зарцуулж хоосолж байсан эзэрхэг хүчирхэг эмс, хацрынх улаан царайных нь цагааны төлөө Халх Ойрадын их дайн дэгдэж байсан хэтэрхий гоо охид, Ази дахины баатар сайн эрс барилдаж харвалдаад дийлээгүй домогт эрэмгий гүнж, Тэмүжин дундад азийг тохинуулаад эзгүй 7 жил монгол нутагт төр барьсан охин гээд домогт монгол бүсгүйчүүдийн тухай бахархан бичээд дуусамгүй.
Гоо марал, Алун Гоо, Бөртэ, Хулан, Дөргэнэ,Сорхагтани, Алаха бэхи, Чаби, Хутугун, Ахай гүнж, Мандухай, Юнгэн, Ану гээд зөвхөн өнөөгийн бидний мэддэгээс нь л дурьдаж эхлэхэд хүчирхэг, оюунлаг, үзэсгэлэнт монгол бүсгүйчүүд өөр бусад ямар ч үндэстэний түүхэнд байгаагүйгээр угсаатнаа манлайлан хошуучилж, түүхийг өөрчилөн хүн төрөлхтөний хувь заяаг залж байсныг санахад бахдалтай. Агуу их хатадын удам монгол бүсгүйчүүд өнөө цагт ч өмнөх үеийнхнээсээ илүү гайхамшигийг бүтээнэ гэж би итгэлтэй байдаг.
Эх сурвалж:
http://publish.news.mn/show/id=761
Subscribe to:
Posts (Atom)
